Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych – Wyraz Hołdu dla Moralnej Odwagi

Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych, obchodzony corocznie 6 marca, to wyjątkowe święto ustanowione przez Parlament Europejski dla uhonorowania osób, które przeciwstawiały się totalitaryzmom i zbrodniom przeciwko ludzkości. Ten międzynarodowy dzień pamięci zyskuje na znaczeniu w całej Europie, przekraczając granice narodowe i językowe.

Geneza i ustanowienie święta

Inicjatywa utworzenia Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych wyszła od włoskiej organizacji pozarządowej GARIWO (Gardens of the Righteous Worldwide Committee). Organizacja ta zabiegała o rozszerzenie pojęcia "Sprawiedliwych" poza jego pierwotny kontekst związany z Holokaustem.

Parlament Europejski oficjalnie ustanowił to święto 10 maja 2012 roku. Propozycja szybko zyskała poparcie wielu europejskich instytucji i osobistości, w tym:

• Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
• Fundacji Václava Havla
• Stowarzyszenia Libera założonego przez ojca Luigiego Ciottiego

Data 6 marca nie jest przypadkowa – upamiętnia dzień śmierci Moshego Bejskiego, kluczowej postaci w tworzeniu koncepcji Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Kim był Moshe Bejski

Moshe Bejski, urodzony w Działoszycach koło Krakowa, odegrał kluczową rolę w ustanowieniu Ogrodu Sprawiedliwych w Jerozolimie i rozwijaniu definicji "Sprawiedliwych wśród Narodów Świata".

Jego osobista historia splata się z koncepcją, którą pomógł stworzyć – został ocalony od śmierci w nazistowskim obozie zagłady przez Oskara Schindlera. Po przeżyciu Holokaustu Bejski został sędzią izraelskiego Sądu Najwyższego i poświęcił życie upamiętnianiu osób, które z narażeniem życia ratowały innych.

Jego praca stanowiła rozwinięcie idei Instytutu Yad Vashem, który od 1963 roku przyznaje tytuł "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata" osobom nieżydowskiego pochodzenia ratującym Żydów podczas Holokaustu.

Ewolucja pojęcia "Sprawiedliwych"

Pierwotna koncepcja "Sprawiedliwych" odnosiła się wyłącznie do osób ratujących Żydów podczas Holokaustu. Deklaracja Parlamentu Europejskiego znacząco poszerzyła to pojęcie.

Współczesna definicja obejmuje wszystkich, którzy sprzeciwiali się totalitaryzmom i zbrodniom przeciwko ludzkości w różnych okresach historycznych i kontekstach geograficznych. Zgodnie z przesłaniem z Talmudu: "Kto ratuje jedno życie, jakby uratował cały świat".

Do grona Sprawiedliwych zaliczają się teraz również:

• Osoby ratujące Ormian przed ludobójstwem w Imperium Osmańskim
• Obrońcy praw człowieka pod różnymi dyktaturami
• Wszyscy zapewniający ochronę prześladowanym mniejszościom

Międzynarodowy charakter obchodów

Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych prawdziwie wykracza poza granice państwowe. To święto obchodzone jest w wielu krajach europejskich, a jego nazwa funkcjonuje w różnych językach, co podkreśla jego ponadnarodowy, jednoczący charakter.

Uroczystości odbywają się w wielu krajach europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, Włoch i Francji. W Polsce centrum obchodów stanowi Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, gdzie organizowane są koncerty, wykłady i inne wydarzenia edukacyjne.

Obchody w 2025 roku nabierają szczególnego znaczenia ze względu na 80. rocznicę wyzwolenia nazistowskich obozów koncentracyjnych, stanowiąc okazję do refleksji nad odwagą tych, którzy przeciwstawiali się złu.

Ogrody Sprawiedliwych

Najbardziej widocznym symbolem pamięci o Sprawiedliwych są dedykowane im ogrody, tworzone w różnych krajach na wzór Ogrodu Sprawiedliwych w Yad Vashem w Jerozolimie.

Te szczególne miejsca pamięci powstały już w wielu krajach, w tym w Armenii, Bośni, Rwandzie, Włoszech i Francji.

Warszawski Ogród Sprawiedliwych, otwarty 5 czerwca 2014 roku na placu gen. Jana Jura-Gorzechowskiego w dzielnicy Muranów, jest pierwszym takim miejscem w Polsce. Co roku sadzone są tam drzewka dedykowane osobom, które ratowały życie innych lub broniły ludzkiej godności.

Sadzenie drzew symbolizuje życie, wzrost i trwałe dziedzictwo honorowanych osób. Obok drzew umieszczane są kamienie pamiątkowe z inskrypcjami wyjaśniającymi, za jakie czyny dana osoba została uhonorowana.

Przykłady uhonorowanych Sprawiedliwych

Statystyki dotyczące Sprawiedliwych świadczą o skali tego zjawiska – według danych z początku 2020 roku, tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata otrzymało 27 712 osób z całego świata, w tym 7 112 z Polski.

Wśród uhonorowanych Sprawiedliwych znalazły się osoby różnych narodowości i profesji, jak:

• Bronisław Czech – polski narciarz, który transportował dokumenty i prześladowane osoby z Polski na Węgry
• Harry Seidel – niemiecki kolarz, który pomógł ponad 100 osobom uciec z NRD budując tunele pod Murem Berlińskim
• Emil i Dana Zatopek – mistrzowie sportowi wspierający Praską Wiosnę

W warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych upamiętniono między innymi:

• Marka Edelmana
• Jana Karskiego
• Władysława Bartoszewskiego
• Księdza Jana Zieję, który już w 1931 roku napisał: "Każdego człowieka, bez różnicy wiary, narodowości, stanowiska społecznego i domniemanej wartości moralnej, będziemy uważali za brata"

Działania edukacyjne i kulturalne

Programy edukacyjne stanowią kluczowy element obchodów Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych. Szkoły i uniwersytety organizują wykłady, projekcje filmów, debaty i wydarzenia tematyczne przybliżające historie Sprawiedliwych.

Inicjatywy kulturalne wzbogacają obchody o wymiar artystyczny. W Polsce, podczas uroczystości w Muzeum POLIN, odbywają się koncerty muzyki klasycznej, które pomagają przekazać emocjonalne i humanistyczne wymiary działań Sprawiedliwych.

Przyznawanie medali, odsłanianie tablic pamięci i obelisków to również ważne elementy uroczystości. Te działania służą utrwalaniu pamięci o Sprawiedliwych i przekazywaniu ich historii młodszym pokoleniom.

Znaczenie w szerszym kontekście pamięci historycznej

Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych uzupełnia inne dni pamięci, jak Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu obchodzony 27 stycznia. Podczas gdy ten drugi skupia się na ofiarach, Dzień Sprawiedliwych kieruje uwagę na tych, którzy przeciwstawiali się złu mimo ogromnego ryzyka osobistego.

Jak przypomina Gabriele Nissim z organizacji Gariwo: "Sprawiedliwi ocalili honor Europy w czasie Shoah i sprawili, że nie utraciliśmy wiary w ludzkość". To przesłanie ma szczególne znaczenie w dzisiejszej Europie, która nadal zmaga się z wyzwaniami podziałów i nietolerancji.

Deklaracja Parlamentu Europejskiego podkreśla, że "pamięć o dobru jest niezbędna w procesie integracji europejskiej, ponieważ uczy młodsze pokolenia, że każdy zawsze może wybrać pomoc innym istotom ludzkim i obronę ludzkiej godności".

Uniwersalne przesłanie dla współczesności

Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych niesie przesłanie aktualne we wszystkich czasach – nawet w najciemniejszych momentach historii indywidualne akty odwagi mogą oświetlić drogę ku ludzkiej godności i sprawiedliwości.

Pamięć o Sprawiedliwych przypomina nam o naszym wspólnym człowieczeństwie i wyborach moralnych dostępnych dla każdej jednostki, niezależnie od narodowości czy okoliczności. W obliczu niesprawiedliwości i prześladowań każdy może zdecydować, po której stronie stanie.

Stojąc w obliczu współczesnych wyzwań, przykłady Sprawiedliwych inspirują nas do obrony wartości humanistycznych i przeciwstawiania się wszelkim formom dyskryminacji, nienawiści i przemocy.

Jak pokazują historie Sprawiedliwych, nawet pojedyncze akty odwagi mogą mieć ogromne znaczenie. Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych zachęca nas do refleksji nad własnymi wyborami moralnymi i przypomina, że – cytując Władysława Bartoszewskiego – "warto być przyzwoitym".