Tam gdzie obraca się dużymi pieniędzmi, potrzebny jest potężny sędzia. I za takiego należy uznać Najwyższą Izbę Kontroli. To instytucja, która sprawdza mechanizmy wydawania pieniędzy przez firmy, samorządy, instytucje publiczne w naszym kraju. 7 lutego obchodzimy Dzień Najwyższej Izby Kontroli.
NIK - Największy sędzia w kraju
Najwyższa Izba Kontroli, jak sama nazwa wskazuje, jest najważniejszym organem kontroli Rzeczypospolitej Polskiej. NIK pełni rolę strażnika publicznych środków - dba o zgodne z prawem, gospodarne, celowe wykorzystanie i rzetelne rozliczanie pieniędzy. Zgodnie z Konstytucją kontroluje m. in. działalność organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Zadaniem NIK jest nie tylko wskazywanie nieprawidłowości, ale i pomoc w szukaniu ewentualnych rozwiązań, które mają na celu naprawę istniejących mechanizmów.
NIK z oczywistych powodów musi funkcjonować na jasno określonych zasadach: przejrzystości intencji, rzetelności informacji, apolityczności kontrolerów oraz kolegialności w podejmowaniu kluczowych decyzji. To podstawowy wymóg stawiany przed demokratycznym, nowoczesnym krajem. Tak jak NIK kontroluje różne podmioty, tak i ta instytucja jest monitorowana. Wykonanie budżetu NIK nadzoruje Sejm. Ponadto, wydatki Izby kontroluje audytor wewnętrzny, który wydaje swoją opinię na ten temat.
Jak działa NIK - najważniejsze informacje
- NIK kontroluje wszystkie urzędy, instytucje, przedsiębiorstwa, które dysponują publicznymi pieniędzmi. Zadaniem Izby jest sprawdzenie, czy te pieniądze są wydawane w sposób najbardziej efektywny i oszczędny.
- NIK może podjąć kontrolę z własnej inicjatywy, a także na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy.
- Formalnym zwierzchnikiem NIK jest Sejm RP.
- Prezesa NIK powołuje Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Kadencja Prezesa NIK trwa 6 lat. Ta sama osoba może sprawować tę funkcję nie dłużej niż dwie kadencje. Sejm ma prawo odwołać Prezesa NIK.
- Od roku 1985 siedzibą Najwyższej Izby Kontroli jest budynek przy ul. Filtrowej 57 w Warszawie.
Historia NIK
Najwyższa Izba Kontroli była jedną z pierwszych instytucji w odrodzonej, niepodległej Polsce. Trudno się temu dziwić, jest ona niezbędna do właściwego działania państwa. Najwyższa Izba Kontroli została powołana 8 lutego 1919 roku na mocy dekretu wydanego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Dla kraju odradzającego po wojnie swoje organy administracyjne, powołanie instytucji kontrolnej było jednym z najważniejszych zadań. Instytucja zajmowała się kontrolą rachunków władz cywilnych, wojskowych, zakładów, przedsiębiorstw państwowych, urzędów czy instytucji. 3 czerwca 1921 roku uchwalono ustawę o kontroli państwowej, która potwierdzała usytuowanie NIK jako niezawisłego organu państwowego współdziałającego z parlamentem. Dokument obowiązywał do końca II Rzeczypospolitej.
Od 1944 roku funkcje kontroli państwowej sprawowało Prezydium Krajowej Rady Narodowej, za pośrednictwem Biura Kontroli. Wraz z wejściem w życie w 1947 roku ustawy konstytucyjnej Biuro Kontroli usytuowane zostało przy Radzie Państwa, która przejęła kompetencje Prezydium KRN. Funkcjonowanie NIK w okresie PRL naznaczone było brakiem stabilności spowodowanymi licznymi zmianami. W 1949 roku Sejm Ustawodawczy powołał Najwyższą Izbę Kontroli, ale względna niezależność tego organu skończyła się w 1952 roku, kiedy w miejsce NIK powołano Ministerstwo Kontroli Państwowej. Naruszono w ten sposób zasadę niezawisłości instytucji od administracji i zależności jedynie od parlamentu. W kolejnych latach Ministerstwo Kontroli Państwowej funkcjonowało jako jedno z wielu ministerstw i wchodziło w skład rządu, który przecież również powinno obejmować swymi badaniami.
W 1957 roku przywrócono Najwyższą Izbę Kontroli i jej podporządkowanie Sejmowi. Stan ten przetrwał do 1976 roku, kiedy zmieniono ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli. Mimo zachowania nazwy, Izba przekształcona została ponownie w organ administracji. Cztery lata później, na mocy ustawy z 8 października 1980 roku, powrócono do modelu uniezależnienie Izby od administracji. 23 grudnia 1994 roku Sejm uchwalił ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli, która obowiązuje do dziś.
Dzień Najwyższej Izby Kontroli
Dzień Najwyższej Izby Kontroli to najlepszy moment do tego, by cieszyć się kolejnymi urodzinami tej instytucji, ale i pamiętać o tych, którzy mieli wkład w jej rozwój. Pracownicy NIK składają kwiaty pod pomnikiem Marszałka Józefa Piłsudskiego i premiera Ignacego Jana Paderewskiego. Na Cmentarzu Powązkowskim reprezentanci Izby składają wieńce pod pomnikiem Ofiar Katastrofy Smoleńskiej oraz odwiedzają groby byłych pracowników NIK, którzy zginęli 10 kwietnia 2010 roku. Tradycyją jest też wizyta na grobie pierwszego Prezesa Najwyższej Izby Kontroli Państwa, Józefa Higersbergera na Starych Powązkach. Ponadto w Dzień Najwyższej Izby Kontroli odprawiana jest msza święta.
Uroczystości odbywają się również w siedzibie NIK przy ul. Filtrowej 57, gdzie urodziny instytucji są dobrą okazją do uroczystego odsłonięcia tablic pamiątkowych. Np. w 2014 roku podczas obchodów 95 lat NIK odsłonięto tablicę poświęconą Walerianowi Pańce, pierwszemu Prezesowi Izby w III Rzeczpospolitej. Z kolei z okazji 98-lecia NIK odsłonięto tablicę upamiętniającej Marszałka Józefa Piłsudskiego. który 7 lutego 1919 roku podpisał dekret o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa. Wcześniej w 2011 roku odsłonięto tablicę upamiętniającą Lecha Kaczyńskiego. a w 2012 roku popiersie Józefa Higersbergera.